سید جواد قمی

آیت الله حاج سید جواد قمی (۱۳۰۳-۱۲۴۰ ق) نوه میرزای قمی، از علمای بزرگ شیعه در قرن ۱۳ هجری و از شاگردان سید محمدباقر شفتی و شیخ محمدحسن نجفی بود. او در قم بیشتر به رفع دعاوی و حلّ نزاع‌ها و امر به معروف و نهی از منکر می پرداخت و نیز به زهد و سخاوت معروف بود.

ولادت و خاندان

سید جواد قمی که نام اصلی‌اش سید محمدتقی بود، در سال ۱۲۴۰ ق، در قم در بیت علم و تقوا و فضیلت زاده شد. البته سال ولادت ایشان در جایی به صراحت ذکر نگردیده؛ اما از آنجا که وفاتش، در ۶۳ سالگی (۱۳۰۳ ق) واقع شده، طبعاً ولادتش در ۱۲۴۰ قمری باید بوده باشد.

مادر ایشان، فرزند مرحوم میرزای قمی (صاحب قوانین) و پدر بزرگوارش، مرحوم حجت الاسلام میرزا علیرضا طاهری قمی (فرزند سید محمد بن کمال‌الدین موسوی رضوی)، یکی از دانشمندان بزرگ و رؤسای شهر قم و از شاگردان مبرّز میرزای قمی و داماد او بوده است. مرحوم میرزا محاکمات شهر قم را بدو ارجاع می داد. به همین سبب محضر او و بعدها فرزندش، سید جواد، محل حل و فصل نزاع ها و رفع محاکمات بود و در اجرای احکام شرعی و اقامه معروف و نهی از منکر، از سرزنش دیگران نمی هراسید و در رفع ظلم از مردم می کوشید. سید جواد در هشت سالگی پدرش را از دست داد.

گفتنی است که سید جواد قمی از نوادگان عالم جلیل القدر ملا محمدطاهر قمی - شیخ‌الاسلام قم - است که اولاد و اعقابش در قم به خاندان «پیشوایی» شهرت دارند.

تحصیلات و اساتید

سید جواد، دروس مقدماتی حوزه را در قم در حدود سال ۱۲۵۵ ق، به اتمام رساند و برای ادامه تحصیل به اصفهان، که در آن زمان مهد علم و دانش به شمار می رفت، مهاجرت کرد و در درس اساتید بزرگ حوزه اصفهان مانند آیات عظام: سید محمدباقر شفتی و شیخ محمدتقی رازی (و شاید حاجی کلباسی و ملا علی نوری، که قطب های علم و دانش در اصفهان بودند)، شرکت کرد و مبانی علمی‌اش را استوار ساخت.

حاج سید جواد، پس از وفات استادش، سید محمدباقر شفتی، در سال ۱۲۶۰ ق، به سوی نجف اشرف کوچ کرد و سالیان بسیار در درس های فقه و اصول آیات عظام: شیخ محمدحسن نجفی، (صاحب جواهر) و مدت کمی نیز در درس شیخ مرتضی انصاری حاضر شد و با استحکام بخشیدن به آموخته های خود به درجات عالی علم و اجتهاد نایل آمد.

فعالیت‌های علمی و اجتماعی

حاجی سید جواد در حالی که مجتهدی مسلم شده بود، در سال ۱۲۶۶ ق، به قم بازگشت و ریاست علمی و مذهبی قم بدو انتقال یافت و تمام وقت خود را به تدریس، تألیف، اقامه جماعت و ترویج احکام گذرانید.

هر چند از نام شاگردانش اطلاع دقیقی نداریم، اما مسلم آن است که علمای قمی معاصرش پیش از مهاجرت از قم، چندی در درس وی حاضر می شده اند؛ از جمله دو نفر از فرزندانش، حاج میرزا زین‌العابدین و حاج سید عبدالحسین قمی، از شاگردان او بوده اند.

او در قم بیشتر به رفع دعاوی و حلّ نزاع‌ها و امر به معروف و نهی از منکر می پرداخت و در حقیقت این دو ویژگی از خصوصیات ممتاز وی به شمار می رفت. فاضل مراغه ای در این زمینه می نویسد: «حاج سید جواد قمی مجتهدی مسلم و مروّجی مبسوط الید بود و در نهی از منکر و منعِ اهل فجور، قلبی قوی داشت و در حفظ حدود شرعیه از هیچ نکته فرو نمی گذاشت».

مرحوم محمدتقی بیک ارباب هم می نویسد: «...جناب مستطاب قدوة الانام آقای حاج سید جواد سلمه الله که در مرافعه سرآمد اهل روزگار خود است، اگر چه در دادن احکام تأملی دارد، اما بعد از دادن، هرگز ناسخ و منسوخی از ایشان ملاحظه نشده است، تمام احکام ایشان مثل محکم آیات است».

آثار و تألیفات

از آیت الله سید جواد قمی، کتاب های متعددی در فقه، اصول، رجال و حدیث به جای مانده است که هر کدام شاهدی بر اوج علم و دانش او است. برخی تألیفات او عبارتند از:

۱. «مقالید الاحکام»: این کتاب دوره کامل فقه است. مؤلف بزرگوار، تألیف آن را به سال ۱۲۶۶ ق، در نجف اشرف آغاز کرده و در غدیر ۱۲۹۹ ق، در قم به پایان برده است. در بالای تمام صفحات این کتاب جمله مبارک «بسم اللّه والحمدللّه والصلاة علی محمّد و آله» دیده می شود. موضوعات این سه جلد بدین ترتیب به چاپ رسیده است: ج ۱: از طهارت تا خمس؛ ج ۲: از صوم تا حج؛ ج ۳: از جهاد تا حدود و دیات.

۲. «الدّرة الباهرة فی احکام العترة الطاهرة»: نسخه اصلی این کتاب در کتابخانه مرحوم آیت الله سید محمدحجت کوه کمری، در مدرسه حجتیه قم موجود است.

۳. «حاشیه بر قوانین الاصول»: نسخه اصلی آن در کتابخانه «جامعة امّ‌القری» در مدینه منوره موجود است.

۴. «کتاب الرجال».

۵. «ینابیع الحکم»: این کتاب درباره توحید، نبوت، اثبات کفر اهل الحاد و بدعت در روایات است.

۶. مجموعه ۲۰ رساله در موضوعات مختلف فقه، اصول و رجال که نام آنها معلوم نشده است.

ویژگی‌های اخلاقی

سخاوت:

آن فقیه بزرگ، ثروت و باغها و مزارع فراوانی داشت؛ اما ثروتش را در راه دستگیری از مستمندان و کمک به بینوایان مصروف می داشت و به جود و سخاوت معروف بود. آیت الله ملا حبیب اللّه کاشانی می نویسد: «حاج سید جواد قمی، عالمی فاضل و بخشنده و سخاوتمند بود و در روزگار قحطی و گرسنگی، تمام اموالش را بر فقیران و مستمندان بخشش نمود و رئیس بر علما بود...».

زهد و تعبد:

یکی دیگر از فضایل اخلاقی و خصوصیات ممتازش، کثرت عبادت و تهجد و زهد و ورع بود. فرزند بزرگوارش حاج میرزا زین‌العابدین می نویسد: «...با این که مشغول بود به ترویج دین و قمع ظالمین، و او را محاسباتی بود با نفس خود در ایام حیاتش، و مردی ورِع و زاهد و کثیرالتهجد والبکاء بود، بسیاری از اوقات مناجات ابی حمزه ثمالی را در قنوت نماز وترش قرائت می نمود و او را کرامات باهراتی است...».

امر به معروف و نهی از منکر:

دیگر از خصوصیات او، اقامه معروف و نهی از منکر بود و مانند پدرش، در رفع ظلم از مردم می کوشید و از ستمگران نمی هراسید و به این ویژگی‌اش، همه تصریح کرده اند. ملا حبیب‌الله کاشانی در همین زمینه می نویسد: «... او به ظالمان و حاکمان اعتنا نمی کرد و کارش، امر به معروف و نهی از منکر بود ...».

تواضع و فروتنی:

خصوصیت برجسته دیگر آن فقیه سترگ، تواضعش به خصوص در تحصیل علم و دانش بود. او در این جهت ملاحظه نام و عنوان خود را نمی کرد و از همه کس، علم را اخذ می کرد. آیت الله حاج سید مهدی روحانی، با اشاره به این ویژگی ایشان، از پدرش (میرزا ابوالحسن روحانی) نقل می کند: «هنگامی که حاج سید صادق قمی، در سال ۱۲۹۸ ق، به قم آمد، مورد استقبال فراوان آقای حاج سید جواد قرار گرفت. معظم‌له در آن زمان، در قم ریاست تامه داشت و چون از مطالب شیخ انصاری چیز مهمی در دست نداشت و از طرفی حاج سید صادق، به تازگی وارد قم شده بود و چندان موقعیتی نداشت، مرحوم حاج سید جواد با ایشان مباحثه خصوصی قرار داده بود و در حقیقت از او استفاده می کرد».

وفات

مرحوم حاج سید جواد قمی، سرانجام روز شنبه سوم ماه صفر سال ۱۳۰۳ ق، در ۶۳ سالگی بدرود حیات گفت. پس از نماز گزاردن آیت الله سید صادق قمی بر پیکر پاکش، در قبرستان شیخان در بقعه محدث جلیل القدر، زکریا بن آدم اشعری، نزد قبر پدر و جدش مدفون گردید.

محدث قمی، در اشاره به محل دفن و جلالت شأن ایشان، می نویسد: «مابین قبر این دو بزرگوار (زکریا بن آدم و ملا محمدطاهر قمی)، قبر سید سند و رکن معتمد، فحل الفقهاء العظام و مروج الشریعة والاحکام، السّراج الوهّاج، ذوالطبع الوقاد، سیدنا الاجل، آقای حاجی سید جواد قمی صاحب تصانیف رایقه و فضایل و مناقب فایقه، در زمانی که این احقر کوچک بودم، آن بزرگوار از دنیا رحلت فرمود و جلالت و شأن و عظمت قدر آن بزرگوار بسیار است».

پانویس

منابع

1. بیان المفاخر در احوالات حجت الاسلام سید محمدباقر، سید مصلح‌الدین مهدوی، چاپ اصفهان، مسجد سید.
2. تاریخ دارالایمان قم، محمدتقی بیک ارباب، به کوشش: سید حسین مدرسی طباطبایی، چاپ قم، ۱۳۵۳ ش.
3. تاریخ قم، شیخ محمدحسین ناصرالشریعة، با مقدمه : علی دوانی، چاپ قم، انتشارات دارالفکر، ۱۳۵۰ ش.
4. الذریعة الی تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانی، چاپ بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق.
5. رجال قم، سید محمد مقدس زاده، چاپخانه مهر ایران، دی ماه ۱۳۳۵ ش.
6. طرائف المقال فی علم الرجال، سید علی‌اصغر جاپلقی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مکتبة آیت الله مرعشی.
7. فوائد الرضویة فی تراجم علماء المذهب الجعفریة، حاج شیخ عباس قمی، تهران، انتشارات مرکزی.
8. گنجینه دانشوران، احمد رحیمی، چاپخانه قم، ۱۳۳۹ ش.
9. لباب الالقاب فی القاب الاطیاب، ملا حبیب الله کاشانی، چاپ قم.
10. المآثر والآثار، محمدحسن خان اعتمادالسلطنة، تهران، کتابخانه سنایی.
11. مجله مسجد، ش ۴۸ - سال ۱۳۷۸ ش، مقاله «آیت الله سید صادق قمی» به قلم: ناصرالدین انصاری.
12. مصفی المقال فی مصنّفی علم الرجال، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مقدمه و فهارس: احمد منزوی، چاپ تهران.
13. نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ ق.